7 Tekst
en tekstbehandeling
7.1 Interpretatie
Je kunt pas iets vertalen, wanneer je zelf begrijpt wat je zegt en niet (meer) emotioneel betrokken bent. Van Ann Burton heb ik geleerd dat het begrijpen van het gedicht van een liedje erg belangrijk is bij het maken van een jazz opvatting. Weet precies wat het begin, het midden en het eind van een stuk betekent. Doorzie de betekenis en de menselijkheid van de tekst. Ken de vorm: Intro, verse, refrain, bridge, verse, refrain en coda; ballads en uptempo’s; liedvorm: A A B A enz. Ritme van de tekst is belangrijk. Het helpt je om de herhalingstekens en het coda teken te vinden en te weten welke noten je zingen moet omdat je weet welke tekst je moet lezen. Hieronder volgt een samenvatting van een zangles die Ann Burton aan mij gaf aan het Sweelinck Conservatorium te Amsterdam in de opleiding voor improviserend musicus.
De relatie zanger (es) en publiek:
Maak een begin en een eind van een liedje. Laat het verhaal door het publiek invullen. Hoe zou je willen dat een ander het zingt?
Identificeer je met je publiek. Waar gaat het liedje over?
Wat zijn de emoties van de woorden en de zinnen?
Hoe vind je dat de zanger(es) moet staan? Gezien met de ogen van het publiek? Neem afstand van je situatie.
Tekstbehandeling:
Lees de tekst hardop. Kies het accent of dialect. Bijvoorbeeld: Standard American, Brittish English of Southeastern Manhattan.
Geef alle woorden gericht weer, zodat het verhaal er uit komt. Het verse mag vrij zijn; de rest is in het tempo.
Duidelijk articuleren zonder fraai te willen zingen. Een goede stem zingt vanzelf.
Geef iedere lettergreep zijn waarde. Je kunt zingend een verhaal vertellen.
Timing.
Gebruik de tijd om woorden te plaatsen, neem pauzes. Hoeveel pauzes zet je in een zin om de luisteraar de kans te geven om te verwerken wat hij hoort? Hoe lang zijn de pauzes? In hoeveel pauzes zet je een zin om het verhaal te vertellen? Weet wat er staat. Zoek de emotie bij jezelf en integreer deze in de song. Dit is je persoonlijke opvatting. Versta de kunst van het weglaten, fraseren, moduleren (na de bridge bijvoorbeeld) en harmonie. Ken het accoordenschema en maak een melodie binnen de melodie (scatten o.a. Scatten is het zingen van klankjes en geluiden alsof je een instrument nazingt).
Zorg voor een eigen stemkleur en stijlopvatting.
Neem groepjes woorden bij elkaar. Zo ontstaat de maat. Begin snel of langzaam. Welk woord is zo belangrijk dat het benadrukt wordt? Naar welk woord in de zin richten de andere woorden uit de zin zich?
Maak een vrije vertaling. Dit is letterlijk vertaald, zonder rijm en zó dat alle eigenaardige uitdrukkingen goed begrepen blijken te zijn.
Lees het als een gedicht. Woorden als “waste” en “taste” zijn kort en moeten kort klinken; een woord als “crying” is lang en moet lang klinken.
Spreek voor in de mond. Het is als “zingzeggen”.
Tekst interpreteren betekent emotioneel zingen.
Leg accoorden neer op de piano. Improviseer de melodie naar aanleiding van de belangrijkste woorden.
Leg de accenten goed neer en geef ze goed aan.
Noteer de gezongen noten die anders zijn dan de oorspronkelijke muziek.
Vertel het tempo en ritme aan de pianist. Nu moet je al het bovenstaande kunnen weergeven.
Kies een blues (slow of up - tempo), jazz waltz, swing-feel (dubbel tempo of medium tempo), latin-feel (bossa nova of strakke bossa nova, tango, rhumba) of 5/4 maat. Kies je muzikanten. Zorg voor arrangementen en een repetitieruimte.
Hieronder volgt een samenvatting van een cursus Musical Theatre gegeven door Arabella Houng Young aan de Herbert Berghoff Studios te New York in de zomer van 1986. De basis voor deze cursus is de zangles en de acteerles. Er is een pianist aanwezig.
7.1.1 Tekstverklaring
-Klassiek.
Er zijn talloze boeken geschreven over interpretatie van de liedkunst, opera en oratorium die bibliotheek of de muziekhandel te vinden zijn als je er naar vraagt. Lees het libretto van het toneelstuk. Probeer iets te vinden over het karakter van de schrijver en de componist.
Rustig lezen
- Lichte muziek.
Luister naar verschillende opnames van interpretaties van rock, country, swing, jazz of een andere stijl uit een musical, uitgevoerd door verschillende bands met verschillende zangers. Een dialect zoals je in country vindt, kun je omzetten naar een Nederlands dialect. Maak een Nederlandse vrije vertaling of een Engelse vervanging van de tekst, een monoloog. Maak er een bandopname van terwijl je spontaan praat, om de leukste vondsten te gebruiken in je vertaling. Dit betekent niet dat de tekst moet rijmen of zuiver Nederlands moet zijn, maar de tekst moet duidelijk voor je zijn.
Stel jezelf de volgende vragen:
Door wie wordt het gezongen, een man of een vrouw?
Wat is de relatie van de zanger(es) ten opzichte van de hoofdpersoon uit het liedje?
Wat is zijn of haar leeftijd? Geef een maximum en minimum leeftijd.
Waar speelt het zich af? In een stad of dorp bijvoorbeeld.
Wat voor soort onderwijs heeft iemand genoten en wat voor opvoeding gehad?
Wat is de bedoeling van het verhaal. Waar gaat het over?
Wie of wat verhindert je het doel te bereiken? Welke belemmeringen zijn er om te overwinnen?
Welke handelingen worden verricht wanneer je eenmaal besloten hebt je doel te bereiken: hoe gaat het karakter uit het liedje de problemen te lijf? Deel de tekst op in kleine stukjes en leer het regel voor regel.
Ken de oorspronkelijke tekst uit het hoofd.
Luister naar de timing van de tekst de jazz opvatting, de scat solo’s en de swing feel van zangers. Bij het verzinnen van je eigen scat solo’s en swing improvisaties maak je een bandopname. Zo kun je goede lijnen en klanken terugvinden, de beste bewaren en gebruiken. Bepaal dan (net als bij de interpretatie van de tekst) de toonsoort, het tempo, de melodie, de maat en het ritme. Gebruik de beste van je eigen improvisaties van de tape. In musical hangt het van de muziekstijl af hoe er de tekst behandeld wordt. Spreek zing het liedje vrij volgens jouw opvatting van timing, maar adem altijd aan het eind van een geschreven regel, bij de punten en komma’s. De kleine hersenen “onthouden” de bewegingen, waardoor het lijkt alsof wij een “spiergeheugen” hebben dat je trainen kunt. Spreek de tekst zo snel en duidelijk mogelijk. “Rap it up” en gebruik je lichaam helemaal, laat je gaan, klap de maat met handen of stamp met je voeten (tap-dance is goed voor het ontwikkelen van gevoel voor ritme. Het is de eerste audio-jazz, de eerste vorm van jazz dance). Daardoor kan het gebeuren dat wanneer je de tekst niet weet, je door beweegt en je jezelf de juiste woorden hoort zingen, tot je hoofd er weer bij is na een “black-out”.
7.1.2 Gedicht
Het metrum (versmaat) en ritme en de vorm van het gedicht geven je steun. Bijvoorbeeld: intro, verse, refrain, bridge, verse, refrain en coda. Of: verse, verse, refrain, verse. Bij scat solo’s improviseer je terwijl je het opneemt op een tape. Zo kun je aardig maat (wisselingen) en ritmes terugvinden. Bepaal nu de melodie. De kortste, snelste noot bepaalt het tempo. De driekwartsmaat heeft de grootste swing. (In een rustige jazz waltz is het makkelijk goed op het middenrif te ademen. Het middenrif geeft de energie om te zingen). Zoek de juiste toonsoort door het stuk onder verschillende omstandigheden op verschillende uren van de dag en nacht spontaan te zingen. De toonsoort die je steeds onbewust kiest, is de juiste voor jou. Nu ga je het zingen. Lig op je rug en ontspan je lichaam. Doe ontspannings oefeningen zoals het zwaar laten worden van je voeten, enkels, knieën, dijbenen, bekken, lendenen, rug, schouders, bovenarmen, ellebogen, onderarmen, polsen, handen, hals en hoofd.
Zing mee met de tape van de pianist of de orkestband. Als de stem nu doet wat je wilt heb je het goed voorbereid. Zing met een volume wat alle spieren ontspannen houdt. Als het moeilijk is, zing je het stuk een octaaf lager, kun je dat, dan switch je naar het hogere octaaf en houd dezelfde lichamelijke gevoelens. Daarna breng je er emotie in, direct gericht op de luisteraars. Zing het ook zo terwijl je zit of rechtop staat. Zing voor voor je publiek. Werk je product netjes af. Technische problemen mogen er niet meer zijn. Je hebt geleerd om te gaan met je beperkingen. Anders gezegd, je hebt de ruimte gevonden binnen je beperkingen. Vergeet de zangtechniek. Dan kun je “zijn” wat je doet. Het publiek moet genieten van wat er op het toneel gebeurt en er geen hartkloppingen van krijgen. Zing het liedje vis à vis. Breng een tape met begeleiding, een orkestband of pianist, of breng je eigen combo mee. Dan ontstaat er contact, een interactie met het publiek, en kun je inspelen op bijzondere, persoonlijke dingen die gebeuren. Zo kwam iemand in Rotterdam plotseling met Amerikaanse tulpen met lichtjes tevoorschijn bij “Tulpen van Amsterdam”, of er is iemand jarig, waardoor je plotseling gevraagd wordt om achter de piano “Lang zal ze leven” te spelen. Geef de microfoon aan iemand uit het publiek die “Breng eens een zonnetje” meezingt en vraag het publiek om applaus. Ga bij de mensen op een stoel zitten bij het liedje “Is dit fantasie?” Breng een bandje met pianobegeleiding, een orkestband of een pianist mee, en zing het liedje voor je collega’s.
7.2 Vertalen
7.2.1 Klassiek
Er zijn talloze vertalingen gemaakt van teksten uit muziekstijlen binnen de klassieke muziek. Ook is er dikwijls literatuur vertaald en op muziek gezet op een klassieke wijze. Onlangs, heeft de VPRO een uitzending gewijd aan een vertaling van de IJslandse Edda, door Marcel Otten, een man die Engels (en gotisch, oud frans, en middel Duits), Nederlands en theaterwetenschappen heeft gestudeerd en als bijvak filosofie en Oud-IJslands. Er was al een vertaling van prof. Jan de Vries en er waren onduidelijke Engelse en Duitse vertalingen. De vertaling werd uitgevoerd door het RO theater te Rotterdam. Er werd gezongen door zangers met begeleiding van een cello, en voorgedragen door de acteurs. Ik heb samen met Pieter Goemans een aantal liedjes vertaald uit Engelse en Amerikaanse musicals. Bij oude Nederlandse liedjes is het gevaar groot dat het sterft van de verkleinwoordjes. Daar doe ik niet aan mee. In mijn vertalingen komt geen rijm voor dat niet rijmt, zoals André Hazes in zijn vertaling van “My way” voornaam meent te kunnen laten rijmen op eenzaam. Een ander voorbeeld van een tekst die ik niet zing is: “Hoe jij heette, dat ben ik vergeten”. Graag geef ik een voorbeeld van een gedicht dat volgens Pieter het mooiste is dat hij ooit vertaald heeft. Hier volgt het origineel (William Butler Yeats) en de vertaling van Pieter Goemans. Dit gedichtje staat in de inleiding van “A town like Alice” van Neville Shute.
How many loved your motions of glad grace,
And loved you with love false or true ...
But one has loved the pilgrim soul in you,
And loved the sorrow in your changing face.
Hoe velen waren door jouw blij lijf niet in staat
tot liefde’s recht of onoprecht bewijs?
Maar één houdt van jouw ziel op pelgrimsreis,
en van de pijn in je veranderend gelaat.
Pieter werkt volgens klassieke regels die ik als volgt heb geprobeerd samen te vatten.
- Eigen werk.
Kies een eenvoudig liedje zonder gecompliceerde rijm.
Zoek in het woordenboek synoniemen voor één woord.
Zoek een Engelse tekst die bijvoorbeeld aansluit bij een krantenartikel zoals “Black and Blue” uit “Ain’t Misbehavin’ ”. Vertaal ieder woord.
Zoek synoniemen voor de synoniemen. Je vindt dan meerdere betekenissen in het Nederlands van één Engels woord.
Vertaal ook de spreekwoorden, gezegden, begrippen en woordcombinaties.
(de “zon staat” hoog aan de hemel = the “sun is” high in the sky). Nu begrijp je de tekst exact. Soms kun je de klank van woorden gebruiken om de betekenis ervan weer te geven: “Girl” van John Lennon is door Harrie Geelen voor Frank Groothof vertaald: “Oh girl!” naar “Aaaah!”. Een klank kan een gevoelsuiting zijn waar voor een woord dat je “spreek zingt” de toonhoogte van de muziek gebruikt wordt. Door de liedjes te vertalen is er veel veranderd in het ritme, en soms ook iets in de oorspronkelijke melodie. Van daaruit kan er een scat solo ontstaan. Vaak zul je met tekstregels, begrippen of coupletten moeten schuiven of zelfs zinnen niet vertalen, om in het Nederlands te zeggen wat er oorspronkelijk bedoeld wordt (“Luck be a Lady” uit Guys en Dolls). Engels kan zeer omslachtig zijn (Noël Coward: “A room with a view” - beginners). Zoek rijm met het achterwaartse woordenboek. Laat het af en toe even bezinken. Wanneer je ontspant, komen de woorden vanzelf. Gebruik je fantasie. Probeer een liedje voor een man zo te vertalen dat het ook door een vrouw gezongen kan worden, of andersom, (“Mr Cellophane” bijvoorbeeld). Of bewerk een solo tot een duet of een duet tot een solo. Schrijf iets voor één zelfde stem voor twee. Of voor twee naar één. Verander de “Ik” figuur, het enkelvoud in meervoud, en het liedje kan opnieuw gebruikt worden.
Kies een werktitel. Zoek een compromis tussen je eigen persoonlijke verhaal van je vertaling en de vorm en schrijfstijl (grammatica, rijm, versvoet, alliteraties = stafrijm = gelijkheid van aanvangsklanken: kind noch kraai, appel en ei, huis en hof). Maak er levende literatuur van. Het persoonlijke verhaal hoeft niet herkenbaar te blijven, maar het dient als uitgangspunt om het voor jezelf te ontwikkelen.
Gebruik de juiste leestekens. Begin iedere regel met een hoofdletter. Neem een adempauze bij de komma’s en de punten. Adem altijd aan het eind van een geschreven regel. Let er op dat de klinkers en de medeklinkers allemaal werkelijk rijmen. Leg de klemtonen op de juiste lettergrepen. In de literatuurlijst staan de boeken die ik gebruik, maar je kunt natuurlijk ook beginnen met een Engels - Nederlands woordenboek. Nu komt de werkelijke vertaling. Kies een idee. Vertaal de laatste regel van het lied: de "punchline" of "pay off". Kies een rijmklank voor de laatste lettergrepen, de hoekstenen. Weet hoeveel regels voor het idee nodig zijn. Zie de binnenrijm van het oorspronkelijke lied en gebruik dat ook. Wees niet bang om een idee te verwerpen als je je niet kunt houden aan het oorspronkelijke rijmschema.
7.2.2 Lichte muziek
Het is mogelijk om de klanken van woorden te gebruiken om de betekenis van een (niet gezongen) tekst uit te drukken d.m.v. een wordless vocal.
In een scat solo wordt de stem gebruikt als instrument, en kan de zanger heel aardig laten horen hoe virtuoos hij is.
Een Franse tekst als “La valse a mille temps” is aardig om als afwisseling in een programma te laten horen hoe snel en virtuoos een tekst uitgesproken kan worden.